अध्यात्म, योग आणि विज्ञान!

Gautam Buddha in meditative state

अध्यात्म(Spirituality)

अध्यात्म ही एक व्यापक संकल्पना आहे, त्याचा अनुभव घेण्यासाठी बरेचशे दृष्टिकोन असू शकतात. सर्वसाधारणपणे, यात आपल्यापेक्षा मोठ्या गोष्टीशी संबंध जोडण्याची भावना असते आणि यात आपल्याला मिळालेल्या जीवनाचा अर्थ शोधण्याचा प्रयत्न केला जातो. तसा हा एक सार्वत्रिक (universal) मानवी अनुभव आहे — आपल्या सर्वांना स्पर्शून टाकणारा हा एक अनुभव आहे. लोक अध्यात्मिक अनुभवाचे वर्णन पवित्र किंवा अतींद्रिय/अलौकिक (transcendent) किंवा जिवंतपणा आणि एकमेकांशी सगळ्या जोडलेल्या गोष्टी म्हणून करतात.

काहीजणांना असे वाटते की त्यांचे आध्यात्मिक जीवन धार्मिक स्थळ जसे मंदिर, मशिद, चर्च किंवा ह्यांसारख्या स्थळांशी संबंधित आहे. इतर कदाचित घरी राहून प्रार्थना करतात किंवा देवाची आराधना करतात. अजून काहीजण निसर्गाशी किंवा कलेशी त्यांचा संबंध जोडतात. आपल्या उद्दिष्टांप्रमाणे, आपल्या स्वतःच्या अनुभवांनुसार आणि नातेसंबंधांशी जुळवून घेण्यासाठी अध्यात्माची आपली वैयक्तिक व्याख्या आपल्या आयुष्यात बदलू शकते.

अध्यात्माचे अस्तित्व हे हृदय आणि मेंदू/मन यांच्यात असलेल्या अनन्य, अतूट संबंधात आहे. हा अंतर्गत सुसंवाद आपल्यास अत्यंत त्रासदायक परिस्थिती सहन करण्यास शक्ती देतो. आपल्याकडे भौतिक संपत्ती आणि शारीरिक स्वातंत्र्य नसलं तरी देखील हा संबंध आपल्या प्रत्येकात राहतो आणि त्यामुळे आपण इतर लोकांना करुणा आणि सहानुभूतीने बघण्यास सक्षम होतो.

अध्यात्म हे एक अंतर्गत अभयारण्य आहे, जे शारीरिक जगाच्या नियमांपासून आणि अपेक्षांपासून मुक्त आहे. ही अशी जागा आहे जिथे आपण काळजी, चिंता, इच्छा, ईर्ष्या आणि प्रयत्न न करता देखील मृत्यूच्या अधीन राहून व्यवस्थित आराम करू शकतो.

जोपर्यंत आपल्याला स्वतःसाठी विचार करण्याचे स्वातंत्र्य आहे तोपर्यंत आपल्याला अध्यात्म हे ज्ञानातून मुक्ती देत राहील. तसे स्वातंत्र्य असेपर्यंत आपण प्रेम आणि दयाळूपणाने इतरांच्या जीवनावर सकारात्मक प्रभाव पाडत राहू ह्यात शंका नाही.

या हृदयाच्या आणि मनाच्या मध्ये असलेला संबंध एक खोलवर रुजलेला समज आहे जो आपलं अस्तित्व स्पष्ट करतो आणि हाच संबंध सतत आपल्यावर असलेल्या सक्ती जशा की काहीतरी आकलन करावं, सतत असलेल्या अपेक्षा, किंवा यशस्वी होणे या मानसिक त्रासांना दूर करतो.

अध्यात्माच्या हातामध्ये, जीवनातील क्षणिक स्वरुपाचे आकलन केल्याने एखाद्याला दिलासा मिळतो; आपण कोण आहोत आणि आपण कोठून आलो आहोत याने काहीही फरक पडत नाही, आपण सर्व एका समान परस्पर निर्भर, चिरस्थायी जीवनाचा भाग आहोत.

ह्याची सुरुवात कशी झाली, अध्यात्माचा शोध कसा सुरु झाला. हे सगळं थोडं सोपं करून सांगतो. आपल्या ह्या जीवनाचा अर्थ काय आहे?, आपलं अस्तित्व काय आहे? आपल्या जीवनात असलेलं सुख, दुःख काय आहे आणि कशाला आहे? सभोवताली असलेले विश्व त्यात सजीव-निर्जीव ह्यां सगळ्यांचा आपल्याशी असलेला संबंध काय आहे? ज्या गोष्टी आपल्यासोबत घडतात त्याच्या मागे काही कारणं आहेत का? त्या कशासाठी घडतात? जन्मापासून मृत्यूपर्यंत असलेल्या जीवनाच्या प्रवासात मी चांगला व्यक्ती म्हणून जगू शकतो का? ह्या विश्वात असलेल्या ऊर्जेची असलेला आपला संबंध काय आहे आणि कसा आहे? ह्या सारखे असंख्य प्रश्न ज्यावेळेस पडू लागतात त्यावेळेस ह्या सगळ्याची सुरुवात होते. आणि अशा बऱ्याच प्रश्नांची उत्तरं शोधायला माणूस ज्या प्रवासावर निघतो त्याला मी अध्यात्म म्हणतो.

अध्यात्म ह्यावर गौतम बुद्ध यांचे विचार खाली लिहितो आहे.

“He who experiences the unity of life sees his own Self in all beings, and all beings in his own Self, and looks on everything with an impartial eye.”

“Just as a candle cannot burn without fire, men cannot live without a spiritual life”

“All know the Way, but few actually walk it.”

— Gautam Buddha

वर दिलेल्या बुध्दांच्या विचारांमध्ये हे स्पष्ट कळते की अध्यात्म हा प्रत्येक माणसाच्या जीवनाचा किती महत्वाचा पैलू आहे.

अध्यात्मासारखा मोठा प्रवास करण्यासाठी दोन साधन आपल्यासमोर असतात. पहिलं साधन म्हणजे योग आणि दुसरं साधन म्हणजे अघोरा, दोघांचा हेतू हा एकच आत्मज्ञान/प्रबुद्ध(enlightenment/enlightened) आणि मोक्ष/मुक्ती(liberation/liberated) होणं हाच आहे, फक्त त्यांचे रस्ते वेगवेगळे आहेत.

अध्यात्माची भटकंती करायला निघालेल्या भटक्याला योग नावाचं साधन लागतं.

Swami Vivekananda in meditative state

योग(Yoga)

योग हा संस्कृत शब्द असून त्याचे मूळ ‘युज्’ ह्या संस्कृत शब्दात आहे. युज् ह्या शब्दाचा अर्थ म्हणजे दोन गोष्टींना एकमेकांमध्ये एकत्र जोडणे/एकत्र करणे/एकत्र जुंपणे (to attach, join, harness, yoke) असा होतो. योग म्हणजे मिलन, संगम, संयोग/एकरूप (Union) असा ह्याचा अर्थ होतो. आपल्यात आनंद आणि ज्ञान ह्यांना एकरूप करण्यासाठी, ‘मी’ला ‘आपण’मध्ये बदल्यांसाठी, आपल्यातल्या ऊर्जेला आपल्यापेक्षा मोठ्या ऊर्जेची संलग्न/एकत्र/एकरूप करणे अशा बऱ्याच गोष्टींना एकत्र करण्यासाठी योगचा सराव केला जातो . पण ह्यात एक मोठं वळण असं आहे की, ह्या सगळ्या गोष्टी आधी पासूनच एकरूप आहेत, विद्यमान आहेत फक्त आपल्याला त्याची माहिती नाही कारण आपण तितके जागृत(awake)/सावध(attentive)/दक्ष(alert)/जाणीव(aware) नाहीये. आपल्याला असलेल्या चेतनेची(conscious/consciousness) ह्या सगळ्याची जाणीव नाहीये. आणि ह्याचीच जाणीव करून देण्यासाठी आपण योगशास्त्रचा अभ्यास करतो आणि त्याचा सराव करतो. इतकी माहिती पुरेशी आहे असं मला वाटतं. म्हणून खूप जास्त इतिहास सांगत नाही, कारण माझ्यामते त्याचा इथे काही उपयोगही नाहीये.

Definition of Yoga

Yoga is the journey of the self, through the self, to the self.

योगचे मुख्यतः चार प्रकार पडतात ते खालील प्रमाणे:

1. कर्मयोग म्हणजे दुसर्‍यांच्या भल्यासाठी निस्वार्थ कृतीतून सेवेचा मार्ग - उदाहरणार्थ, कर्मयोगी मदर टेरेसाने मानवतेसाठी करुणेचा मार्ग म्हणून गरीब लोकांची सेवा केली, तसेच कर्मयोगी संत गाडगे बाबांनी गावोगावी जाऊन स्वच्छता करून लोकांची सेवा केली. आजही बऱ्याचशा मठांमध्ये किंवा आश्रमांमध्ये निस्वार्थ सेवा केली जाते ही एक परंपरा आहे. आणि बरेचशे योग शिक्षक सांगतात, प्रशिक्षण कार्यक्रमांसाठी उमेदवारांना स्वयंपाक करून, स्वच्छता करून किंवा इतरांसाठी ऐच्छिक(voluntary) सेवा देऊन कर्मयोगचा अभ्यास करावा लागतो.
2. भक्तीयोग म्हणजे दैवी भावनेने आणि प्रेमाने विधीद्वारे जोपासना केलेली भक्ती होय. या मार्गाच्या स्वरुपात नियमित प्रार्थना, जप, गाणे, नृत्य, समारंभ आणि उत्सव यांचा समावेश आहे. उदाहरणार्थ, भक्तियोगी प्रख्यात कीर्तनकार, गायक आणि अध्यात्मिक संत तुकाराम आणि आजच्या काळातले कृष्णा दास यांचा समावेश केला जाईल.
3. ज्ञानयोग हा बुद्धी आणि शहाणपणाचा मार्ग आहे आणि त्यातील घटकांमध्ये पवित्र ग्रंथांचा अभ्यास, बौद्धिक वादविवाद, तत्वज्ञानविषयक चर्चा आणि आत्मनिरीक्षण समाविष्ट आहे. उदाहणार्थ, डेव्हिड फ्रेली आणि रवी रविंद्र यांच्यासारख्या आधुनिक काळातील योग अभ्यासक हे ज्ञानयोगी आहेत.
4. राजयोग, “राज मार्ग” म्हणून ओळखला जाणारा योग म्हणजे वैयक्तिक प्रबोधनाच्या दिशेने जाणारा प्रवास होय. या पथात कर्म, भक्ती आणि ज्ञान या तीन मुख्य योगांचे संतुलन समाविष्ट आहे — योगचे आठ अंग किंवा अवयव एकत्रित करताना हठयोग(HathaYoga) हा राज मार्गाच्या तिसर्‍या आणि चौथ्या अवयवांचे संयोजन म्हणून दर्शविला जातो — म्हणजेच, आसन आणि प्राणायाम हे होय. राजयोगाचे सगळ्यात मोठे उदाहरण म्हणजे स्वामी विवेकानंद हे होय.

“The chief helps in this liberation are Abhyasa and Vairagya. Vairagya is non - attachment to life, because it is the will to enjoy that brings all this bondage in its train; and Abhyasa is constant practice of any one of the Yogas.”

“You have to grow from the inside out. None can teach you, none can make you spiritual. There is no other teacher but your own soul.”

“Through practice comes Yoga, through Yoga comes knowledge, through knowledge love, and through love bliss.”

— Swami Vivekananda

अष्टांग योग

योगच्या आठही अंगांचा योगच्या मोठ्या झाडाचा भाग म्हणून विचार करा. प्रत्येक अवयव झाडाच्या खोडाशी जोडला जातो, ह्या योग नावाच्या झाडाची वाढ आणि पोषण त्याच्या खोल, प्राचीन मुळांद्वारे केली जाते. प्रत्येक अंगात अशी पाने असतात जी अंगांचे जीवन दर्शवितात; ही पाने योगच्या अवयवांची तंत्रे आहेत. योगचे आठ अंग किंवा अवस्था ऋषी पतंजली ह्यांनी इ.स.पू. 300 ते 200 ह्या काळात लिखित ‘योगसूत्रां’च्या मजकूरात रेखाटली आहेत.

Eight limbs of Yoga

1. यम(yama) — सामाजिक नैतिक आचरणासाठी पाच मार्गदर्शक तत्वे:

• अहिंसा(non-violence) — शब्दांनी, विचारांनी आणि कृतीने दुसऱ्या कोणत्याही जीवाला हानी न करणं आणि मनात तशी इच्छाही नसणं.
• सत्य(truthfulness) — शब्दांमध्ये, विचारांमध्ये आणि कृतीमध्ये सत्य असणं. परमसत्यात स्तिथ असणं.
• अस्तेय(nonstealing) — शब्दांमध्ये, विचारांमध्ये आणि कृतीमध्ये चोर प्रवृत्ती नसणं आणि चोरीची इच्छाही नसणं.
• ब्रह्मचर्य(continence/moderation) — ब्रह्म ज्ञानामध्ये चैतन्य स्थिर करणे, सर्व इंद्रियामुळे मिळणाऱ्या सुखांवर आणि इंद्रियांवर संयम ठेवणे. लैंगिक आत्मसंयम.
• अपरिग्रह(non-possessiveness) — मिळालेल्या द्रव्यापेक्षा जास्तीची अपेक्षा न करणं, दुसऱ्यांकडे असलेल्या गोष्टींची ईच्छा नसणं. आपल्याकडे असलेल्या गोष्टींबद्दल त्यागाची भावना असणं.

2. नियम(niyama) — व्यक्तिगत नैतिक आचरणासाठी पाच मार्गदर्शक तत्वे:

• शौच(cleanliness) — शरीर आणि मन शुद्ध असणं.
• संतोष(contentment) — संतुष्ट आणि प्रसन्न राहणं.
• तप(austerity) — स्वतःशी शिस्तबध्द/अनुशासित असणं.
• स्वाध्याय(self-study) — आत्मचिंतन करणं.
• ईश्र्वर-प्रणिधान(surrender to a higher power/energy) — ईश्वराला पूर्णपणे समर्पित केलेलं असणं, देवावर पूर्ण श्रद्धा असणं.

3. आसन(posture) — योगासनांद्वारा शरीरावर नियंत्रण करणं. दीर्घ कालावधीसाठी सरळ मणक्यांसह बसण्याची क्षमता असलेल्या मुद्रेत बसणं.

4. प्राणायाम(control over life forces) — श्वास घेण्याच्या विशेष तंत्राद्वारे प्राणावर नियंत्रण करणं. प्राणायाम म्हणजे शरीरातील उर्जेवर नियंत्रण. जर आपण आपल्या उर्जेवर नियंत्रण ठेवू शकत असेल तर आपण बाह्य संवेदनांमधून आणि मेरुदंडातून मागे येऊ शकतो, ज्यामुळे चैतन्य(consciousness) वाढते. पारंपारिकरित्या प्राणायाम श्वासोच्छवासावर नियंत्रण ठेवण्यासाठी केला जातो परंतु तो श्वासोच्छवासाद्वारे शरीरातील उर्जा नियंत्रित करतो.

5. प्रत्याहार(withdrawal of senses) — प्रत्याहार म्हणजे आपण आपले लक्ष, इंद्रिय आणि विचार अंतर्मुख करणे होय. इंद्रियांच्या संवेदनांमधून मन आणि संवेदना मागे घेणे म्हणजे प्रत्याहार होय.

6. धारणा(focused concentration) — एकाग्रचित्त होणे. एकाच ठिकाणी एकाच वस्तूवर किंवा एकाच कल्पनेवर संपूर्ण लक्ष केंद्रित करणे, एक-बिंदू एकाग्रता. धारणा ही मनाला एकाग्रतेवर आणण्याची आणि एकाग्रतेवर ठेवण्याची क्षमता आहे. खरे धारणामध्ये सर्व देह-चेतना आणि अस्वस्थ विचार थांबतात, ज्यामुळे आपले लक्ष विचलित न होता ध्यानस्थानावर केंद्रित होते.

7. ध्यान(meditative absorption) — निरंतर ध्यान. ध्यान म्हणजे भगवंतावर किंवा उच्च स्वतःवर(higher self) किंवा ऊर्जेवर स्थिरता आणणे होय. ध्यान ज्या वस्तूवर आपण केंद्रित करीत आहोत त्यामध्ये विलीन होण्याची क्षमता आहे. उदाहरणार्थ, जर आपण धारणाची अवस्था प्राप्त करू शकत असेल तर आपण ध्यानाच्या दरम्यान एखाद्या प्रकाशावर पूर्णपणे लक्ष केंद्रित करू शकतो. जर आपण ध्यान प्राप्त केलेले असेल असे वाटत असेल तर आपण प्रकाशात असल्यासारखे दिसत असू जसे की आपण त्यात विलीन झालो आहोत.

8. समाधी(enlightenment) — समाधी म्हणजे अनंत(infinite) ऊर्जा आणि आपली ऊर्जा एकत्र/एकरूप होणं. शब्दशः “एकता”(oneness) ह्याचा अनुभव करणं होय. अनंत आत्म्याने वैयक्तिकृत आत्म्याचे परिपूर्ण एकत्रीकरण. एकताची अवस्था; पूर्ण एकता. समाधी, ज्याचा शाब्दिक अर्थ “एकत्रित/एकरूप करणे” आहे, अशी अवस्था जिथे योगी आपल्या आत्म्यास आत्मा म्हणून ओळखतो. ह्यात दैवी आनंदाचा तसेच सर्वोच्च चैत्यनाचा अनुभव होतो; आत्मा संपूर्ण विश्वाला जाणतो. दुसऱ्या शब्दांत, मानवी चेतना(individual consciousness) ही वैश्विक चेतने(cosmic consciousness)सह एक होते. मानवी चेतना सापेक्षता आणि दुहेरी अनुभवाच्या अधीन असली तरी समाधी ही अशी अवस्था आहे जिथे अनुभव संपूर्ण(whole), असीम/अनंत(infinite) आणि एकल(single) असतो. ऋषी पतंजली ह्यांनी वर्णन केलेल्या योगच्या मार्गावरील हा आठवा आणि अंतिम टप्पा आहे. समाधी खोल, अखंड आणि योग्य ध्यान करून प्राप्त केली जाऊ शकते. या अवस्थेत, ध्यानाचे तीन पैलू — ध्यानी, ध्यानाची कृती, आणि देव म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या सर्वोच्च ऊर्जा या तिन्ही गोष्टी शेवटी एकत्रित/एकरूप होतात. ज्याप्रमाणे समुद्राच्या लाटा समुद्रात विलीन होतात, त्याचप्रमाणे मानवाचा आत्मा देखील परमात्म्यामध्ये एक होतो.

“We claim that concentrating the powers of the mind is the only way to knowledge. In external science, concentration of mind is—putting it on something external; and in internal science, it is—drawing towards one’s Self. We call this concentration of mind Yoga. . . The Yogis claim a good deal. They claim that by concentration of the mind every truth in the universe becomes evident to the mind, both external and internal truth.”

“The utility of this science (Yoga) is to bring out the perfect man, and not let him wait and wait for ages, just a plaything in the hands of the physical world, like a log of drift-wood carried from wave to wave and tossing about in the ocean. This science wants you to be strong, to take the work in your own hand, instead of leaving it in the hands of nature, and get beyond this little life. That is the great idea.”

“Anything that is secret and mysterious in these systems of Yoga should be at once rejected. The best guide in life is strength. In religion, as in all other matters, discard everything that weakens you, have nothing to do with it. Mystery-mongering weakens the human brain. It has well-nigh destroyed Yoga — one of the grandest of sciences. From the time it was discovered, more than four thousand years ago, Yoga was perfectly delineated, formulated, and preached in India. It is a striking fact that the more modern the commentator the greater the mistakes he makes, while the more ancient the writer the more rational he is. Most of the modern writers talk of all sorts of mystery. Thus Yoga fell into the hands of a few persons who made it a secret, instead of letting the full blaze of daylight and reason fall upon it. They did so that they might have the powers to themselves.”

— Swami Vivekananda

हठयोग(Hathayoga)

हठयोग हा सामान्यतः आधुनिक (आणि विशेषतः पाश्चात्य) समाजात वापरला जाणारा प्रकार आहे. हठ हा शब्द सामान्यत: संस्कृत मधून "सूर्य आणि चंद्र" म्हणून अनुवादित केला जातो, ज्यात ‘ह’(ha) सूर्याची ऊर्जा दर्शवितो आणि ‘ठ’(tha) चंद्राची ऊर्जा दर्शवितो. सूर्याची सक्रिय उर्जा आणि चंद्राची शीतल उर्जा ह्यांच्यात समतोल साधने हे हठयोग अभ्यासाचे अंतिम लक्ष्य आहे. हठ ह्या शब्दाचे भाषांतर “जबरदस्ती”(forceful) म्हणून देखील केला गेला आहे, आणि ‘हठ योग प्रदिपिका’ ह्या पुस्तकामध्ये त्याचा समाविष्ट केलेले आहे. काही अनुभवी डॉक्टरांनी स्पष्ट केले आहे की हा अनुवाद योग्य आहे कारण हठयोगसाठी बऱ्याच शारीरिक प्रयत्नांची आवश्यकता असते. प्रतीकात्मक तसेच शारिरीक पातळीवरही हठ म्हणजे उर्जा किंवा शक्ती यांचे संतुलन होय.

आधुनिक हठयोगात बऱ्याच लोकांनी योगदान दिलं आहे. वेगवेगळ्या शिक्षकांकडून वेगवेगळी नावं ही त्यांना देण्यात आली. जसे की बी.के.एस. अय्यंगार यांचा ‘अय्यंगार योग’, कृष्ण पट्टाभि जोयीस यांचा ‘अष्टांग विन्यास योग’ हे त्या पैकी दोन प्रसिद्ध हठयोगचे प्रकार आहेत. ह्या दोघांचे गुरु मात्र एकच आहे ते म्हणजे श्री. तिरुमलई कृष्णमाचार्य यांना आधुनिक योगशास्त्रचे जनक म्हणून देखील संबोधित केले जाते.

वर सांगितल्याप्रमाणे अष्टांग योग मधील तिसरे अंग ‘आसन’ आणि चौथे अंग ‘प्राणायाम’ ह्यांचे एकत्रित मिश्रण म्हणजे हठयोग होय.

Tree of Yoga Hierarchy

विज्ञान(Science)

बरेचसे लोकं समोर असलेल्या प्रत्येक गोष्टीत किती उर्जा आहे हे कळायला अपयशी ठरतात. कोणत्याही अणूचे केंद्र हे तीव्र उत्सर्जित किरणांची(radiation) भट्टी असते आणि जेव्हा आपण भट्टीचा दरवाजा उघडतो तेव्हा ती ऊर्जा बाहेर पडते; अनेकदा हिंसक स्वरूपात. तरीदेखील, या गोष्टीच्या बाबतीत आणखीन एक वेगळी गोष्ट आहे जी शास्त्रज्ञांनी वर्षानुवर्षे आपल्यापासून पळवली.

अल्बर्ट आईनस्टाईन यांच्या तेजबुद्धीमुळे आपण वस्तुमान आणि उर्जा यांच्यातील हा परस्पर संबंध पूर्णपणे समजून घेऊ शकलो.

E=mc²

वर दिसू शकणारे सोपे बीजगणित सूत्र पदार्थाच्या संबंधित उर्जेचे परस्परसंबंध दर्शविते (energy equivalence of any given amount of mass). बऱ्याच लोकांनी हे ऐकले आहे पण बऱ्याच लोकांना हे समजत नाही. बर्‍याच लोकांना पदार्थांमधे किती उर्जा असते याची माहिती नसते. तर, पुढील काही मिनिटांसाठी, मी आपल्या स्वतःत असलेल्या वैयक्तिक संभाव्य ऊर्जेच्या समतेची विशालता(magnitude of your own personal potential energy equivalence) आपल्यापर्यंत पोहोचविण्याचा प्रयत्न करतो.

Albert Einstein

First, we must break down this equation. What do each of the letters mean? What are their values? Let’s break it down from left to right:

E represents the energy, which we measure in Joules. Joules is an SI measurement for energy and is measured as kilograms x meters squared per seconds squared [kg x m²/s²]. All this essentially means is that a Joule of energy is equal to the force used to move a specific object 1 meter in the same direction as the force.

m represents the mass of the specified object. For this equation, we measure mass in Kilograms (or 1000 grams).

c represents the speed of light. In a vacuum, light moves at 186,282 miles per second. However in science we utilize the SI (International System of Units), therefore we use measurements of meters and kilometers as opposed to feet and miles. So whenever we do our calculations for light, we use 3.00 × 10⁸m/s, or rather 300,000,000 meters per second.

So essentially what the equation is saying is that for a specific amount of mass (in kilograms), if you multiply it by the speed of light squared (3.00×10⁸)², you get its energy equivalence (Joules). So, what does this mean? How can I relate to this, and how much energy is in matter? Well, here comes the fun part. We are about to conduct an experiment.

This isn’t one that we need fancy equipment for, nor is it one that we need a large laboratory for. All we need is simple math and our imagination. Now before I go on, I would like to point out that I am utilizing this equation in its most basic form. There are many more complex derivatives of this equation that are used for many different applications. It is also worth mentioning that when two atoms fuse (such as Hydrogen fusing into Helium in the core of our star) only about 0.7% of the mass is converted into total energy. For our purposes we needn’t worry about this, as I am simply illustrating the incredible amounts of energy that constitutes your equivalence in mass, not illustrating the fusion of all of your mass turning into energy.

Let’s begin by collecting the data so that we can input it into our equation. Assume, I weigh roughly 190 pounds. Again, as we use SI units in science, we need to convert this over from pounds to grams. Here is how we do this:

1 Josh = 190lbs
1 lbs = 453.6g
So 190lbs × 453.6g/1 lbs = 86,184g
So 1 Josh = 86,184g

Since our measurement for E is in Joules, and Joule units of measurement are kilograms x meters squared per seconds squared, I need to convert my mass in grams to my mass in kilograms. We do that this way:

86,184g × 1kg/1000g = 86.18kg.

That looks like this: 7,760,000,000,000,000,000 or roughly 7.8 septillion Joules of energy.

This is an incredibly large amount of energy. However, it still seems very vague. What does that number mean? How much energy is that really? Well, let’s continue this experiment and find something that we can measure this against, to help put this amount of energy into perspective for us.

First, let’s convert our energy into an equivalent measurement. Something we can relate to. How does TNT sound? First, we must identify a common unit of measurement for TNT. The kiloton. Now we find out just how many kilotons of TNT are in 1 Joule. After doing a little searching I found a conversion ratio that will let us do just this:

1 Joule = 2.39 ×10^(-13) kilotons of explosives. Meaning that 1 Joule of energy is equal to .000000000000239 kilotons of TNT. That is a very small number. A better way to understand this relationship is to flip that ratio around to see how many Joules of energy is in 1 kiloton of TNT. 1 kiloton of TNT = 4.18×10¹² Joules or rather 4,184,000,000,000 Joules.

Now that we have our conversion ratio, let’s do the math.

1 Josh (E) = 7.76 x 10¹⁸ J
7.76 x 10¹⁸ J x 1 kT TNT / 4.18 x 10¹² J = 1,856,459 kilotons of TNT.

Thus, concluding our little mind experiment we find that just one human being is roughly the equivalence of 1.86 MILLION kilotons of TNT worth of energy. Let’s now put that into perspective, just to illuminate the massive amount of power that this equivalence really is.

The bomb that destroyed Nagasaki in Japan during World War II was devastating. It leveled a city in seconds and brought the War in the Pacific to a close. That bomb was approximately 21 kilotons of explosives. So that means that I, 1 human being, have 88,403 times more explosive energy in me than a bomb that destroyed an entire city… and that goes for every human being.

So when you hear someone tell you that you’ve got real potential, just reply that they have no idea…..

वर दिलेली माहिती ही AUTHOR: JOSHUA CARROLL ह्यांच्या एका लेखातून मी घेतली आहे.

थोडक्यात सांगायचं झालं तर, आपल्यात सुद्धा ऊर्जा आहे, जी वर दिलेले सूत्र वापरून आपण सिद्ध करू शकतो. आपल्या शरीराचे वस्तुमान आणि प्रकाशाच्या वेगाने आपण आपल्यातली ऊर्जा मोजू शकतो आणि समजून देखील घेऊ शकतो.

पण आपल्या संपूर्ण विश्वाची ऊर्जा कशी मोजता येईल, त्यासाठी आपल्याला संपूर्ण विश्वाचे वस्तुमान पाहिजे. पण आपलं हे विश्व (universe/cosmos) हे अजूनही विस्तारत आहे, त्यामुळे त्याला शास्त्रज्ञांनी निरीक्षण करण्यायोग्य विश्व (observable universe) असं म्हटलं आहे.

आणि शास्त्रज्ञांनी असंही सांगितलं आहे की, विश्व आणि निरीक्षण करण्यायोग्य विश्व ह्या दोन वेगवेगळ्या गोष्टी आहेत. सर्वात लांबच्या ठिकाणाहून आपल्या पृथ्वीवर येणारा प्रकाशावरून आपण निरीक्षण करण्यायोग्य विश्वाची सीमा निश्चित करत असतो. खूप लांबच्या प्रकाश आपल्या पृथ्वीवर येण्यासाठी तितक्याच मोठ्या आणि विशाल दुर्बिणी आपल्याजवळ आता तरी नाहीये. जसजशा दुर्बिणीचा आकार वाढत जाईल तसतशा आपण अजुन लांबच्या प्रकाशावरून आपण निरीक्षक करण्यायोग्य विश्वाची सीमा वाढवू शकतो. विज्ञानात वैज्ञानिक जसजशी प्रगती करतील तसतशी ह्या विषयात प्रगती होत राहील ह्यात शंका नाही.

खाली अल्बर्ट आईन्स्टाईन यांचे काही विचार आहेत ते वाचल्यावर अजुन गोष्टी स्पष्ट होतात.

“Everything is Energy and that is all there is to it. Match the frequency of the reality you want and you can not help but get that reality. It can be no other way. This is not philosophy. This is physics.”

“Energy cannot be created or destroyed, it can only be changed from one form to another.”

“Concerning matter, we have been all wrong. What we have called matter is energy, whose vibration has been so lowered as to be perceptible to the senses. There is no matter.”

“I like to experience the universe as one harmonious whole. Every cell has life. Matter, too, has life; it is energy solidified. Our bodies are like prisons, and I look forward to be free, but I don't speculate on what will happen to me. I live here now, and my responsibility is in this world now.”

“Matter is Energy ... Energy is Light ... We are all Light Beings.”

“It followed from the special theory of relativity that mass and energy are both but different manifestations of the same thing...”

“It followed from the special theory of relativity that mass and energy are both but different manifestations of the same thing - a somewhat unfamiliar conception for the average mind. Furthermore, the equation E = mc², in which energy is put equal to mass, multiplied by the square of the velocity of light, showed that very small amounts of mass may be converted into a very large amount of energy and vice versa.”

“A human being is a part of the whole, called by us Universe, a part limited in time and space. He experiences himself, his thoughts and feelings as something separated from the rest-a kind of optical delusion of his consciousness. This delusion is a kind of prison, restricting us to our personal desires and to affection for a few persons nearest to us. Our task must be to free from this prison by widening our circle of compassion to embrace all living creatures and the whole nature in its beauty.”

“Everything is energy and that’s all there is to it.”

— Albert Einstein

निष्कर्ष(Conclusion)

आपलं शरीर हे पृथ्वी, आप, तेज, वायू आणि आकाश ह्या पाच तत्वांनी बनलं आहे, ज्याला आपण पंचमहाभूते असंही म्हणतो. ते खालील प्रमाणे:

1. पृथ्वी — पृथ्वी म्हणजे भौतिकता. पृथ्वीमुळे शरीराला जडत्व येतं. मानवी शरीर डोळ्यांना दिसतं, कानांनी त्याचा आवाज ऐकू येतो, शरीराला विशिष्ट गंध असतो, त्याला स्पर्शही करता येतो. शरीराचं हे इंद्रियाधारीत ज्ञान पृथ्वी या महाभूताकडून मिळालेल्या जडत्वामुळे शक्य होतं. ज्या धातू आणि अधातूंच्या कणांनी पृथ्वी तत्त्व निर्माण होतं त्याच कणांनी माणसाचं भौतिक शरीर बनलेलं असतं. यामुळेच, शरीराला निरोगी आणि बलशाली बनवण्यासाठी आयुर्वेदात धातूंच्या राखेचा उपयोग केला जातो.
2. आप (जल) — आप म्हणजे पाणी, जल. जलामुळे शरीराला तरलता मिळते. शरीरात रक्त, निरनिराळी संप्रेरकं, पाणी यासारखे अनेक द्रव्य पदार्थ वाहत असतात. अन्नातून मिळणारी ऊर्जा आणि पोषक घटक एका जागी साचू न देता संपूर्ण शरीरभर पोहोचवण्याचं काम ही द्रव्ये नेटाने पार पाडतात. आयुर्वेदात याच द्रव्यांना 'कफ' म्हटलं जातं. कफामधलं असंतुलन आजारी शरीराचं लक्षण आहे.
3. तेज (अग्नी) — तेज म्हणजे अग्नि. शरीरातील ऊर्जा, उष्णता हे या अग्निचंच प्रतिक! शिवाय, शरीराला एक विशिष्ट तापमानही असतं. आयुर्वेदी हाच अग्नी शरीरातील पचनक्रिया नियंत्रित करतो असं मानतात. 'पित्त' या संज्ञेने आयुर्वेदाचार्य त्याचा उल्लेख करतात. निरोगी शरीरासाठी शरीराचं तापमान आणि उष्णता या दोन गोष्टी संतुलित असणं गरजेचं असतं.
4. वायू — वायू म्हणजे शरीराचा प्राण. अगदी सोपं करून सांगायचं तर आपण श्वाच्छोश्वास करतो म्हणजेच शरीरात वायू तत्त्वाचा वावर असतो. श्वासावाटे ऑक्सीजन शरीरात प्रवेश करतो हे तर सर्वज्ञात आहे. ऑक्सीजनलाच 'प्राण’वायू असं म्हणतात. वायु तत्त्वामुळे शरीरात ऑक्सीजन शिवायही अनेक वायू आणि उपवायू संचार करत असतात. या सगळ्याची एकत्रित माहिती 'पतंजली योगसुत्रां’त मिळते. आयुर्वेदात यासाठी 'वात' ही संज्ञा वापरली जाते.
5. आकाश — पंचमहाभूतांपैकी आकाश हे एकमेव तत्त्व अभौतिक आहे. आकाशाची तुलना मानवी मनाशी केली जाते. आकाशाप्रमाणेच मन अनंत असतं, कोणत्याही बंधनांमध्ये मनाला बांधता येत नाही. आकाश अनंत उर्जेनं तर मन अनंत शक्तींनी भरलेलं आहे. आकाश कधी दाटून येतं, कधी निरभ्र होतं तर कधी तळपत्या सूर्याला जागा करून देतं. मनही कधी प्रसन्न होतं तर कधी दुःखी होत. कधी आशेवर जगतं तर कधी निराश होतं. कधी सागरातील लाटांसारखं क्रोधाने उफाळून येतं तर कधी आकाशासारखंच मन शांत होतं. या पंचमहाभूतांवर नियंत्रण ठेवणारं आणखी एक तत्त्व अस्तित्त्वात असतं - 'आत्मा’. माणूस जीवंत असेपर्यंत त्याच्यातील चेतना, त्याचा आत्मा जागरूक असतो. अगदी झोपेतही कधी कधी ही चेतना काम करते. ही चेतना संपूर्ण शरीराचं नियंत्रण करते.

माणसाचं शरीर म्हणजे एक प्रकारची तांत्रिकताच असते. अनेक पेशी एकत्र आल्याने शरीराची निर्मिती होणं, हे एक प्रकारचं तंत्रच आहे. शरीरतंत्रज्ञानात चार अवयव मुख्य असतात - मेंदू, मज्जारज्जू, मज्जासंस्था आणि पेशी. श्वसनतंत्र, पचनतंत्र, ज्ञानेंद्रिये, प्रजननतंत्र अशा सर्व शरीरक्रिया या चार अवयवांवर अवलंबून असतात.

हाताची पाच बोटे ही याच पंचमहाभूतांचं प्रतिनिधित्व करतात. अंगठा - तेज, तर्जनी - वायू, मध्यमा - आकाश, अनामिका - पृथ्वी आणि करंगळी जल. या पाच बोटांतून एक अनामिक ऊर्जा सतत वाहत असते.

आपल्या शरीराप्रमाणेच बाकी इतर सर्व सजीवांची निर्मिती झाली आहे. आपल्या शरीरात वाहणाऱ्या उर्जेसारखीच ऊर्जा त्यांच्या शरीरात देखील आहे.

अगदी छोट्याशा अणु पासून कितीही मोठ्या वस्तूमध्ये असलेली ऊर्जा ही त्यांचे वस्तुमान आणि प्रकाशाचा वेग ह्या गोष्टींचा वापर करून मोजू शकतो. आणि हीच ऊर्जा आपण वर दिलेल्या अल्बर्ट आईन्स्टाईन यांच्या सूत्रानुसार सिद्ध सुद्धा केली.

पण आपण ज्या वेळेस हे शरीर सोडतो, दुसऱ्या शब्दात माणूस जेव्हा मरतो. त्या वेळी ह्याच पाच तत्वांनी बनलेलं शरीर ह्याच मातीत मिसळून जातं त्यानंतर उरते ती फक्त ऊर्जा जी वैश्विक ऊर्जेत विलीन होऊन जाते.

आपल्यात असलेल्या ऊर्जेला काही वेगवेगळी नावं आहेत जसे की, आत्मा, चेतना इत्यादी. तसेच वैश्विक ऊर्जेला सुद्धा काही नावं आहेत जसे की, परमात्मा, वैश्विक चेतना, देव इत्यादी.

आपल्या प्रत्येकाच्या शरीरात असलेली ऊर्जा किंवा चेतना (human consciousness) ही वैश्विक ऊर्जेत किंवा चेतनेत (cosmic consciousness) एकरूप होणं ह्याचा जीवित असताना ज्याला अनुभव येतो त्याला आपण आत्मज्ञान/प्रबुद्ध (enlightenment/enlightened) किंवा मोक्ष/मुक्ती (liberation/liberated) असं म्हणतो. हेच ब्रह्मज्ञान आणि ब्रह्मसत्य होय!

© Abhishek Katyare

24/04/2020

Nashik